Pożar Radzanowa w 1530 roku . Zapis w księdze szreńskiej.

Księga radziecka szreńska z lat 1525-1536.  (AGAD, KM, SZR, s. 98.)

  Pisząc artykuły na blogu , korzystam często z informacji ,które Państwo odnajdują i przesyłają do mnie. Dzięki, takiej właśnie przesłanej wiadomości przez Mariusza Witkowskiego z Gdyni , przytaczam fragment zapisku kronikarskiego z Księgi radzieckiej miasta Szreńska ,mówiący o Radzanowie : 

,,Kronikarz zanotował, że w czwartek po dniu Nawrócenia św. Pawła 1530 r. w Radzanowie spaliło się 19 domów.”       ( 26 stycznia 1530r. miał miejsce pożar)

  Z tym pożarem zapewne wiąże się uzyskane przez Radzanów zwolnienie z obciążeń  podatkowych, z 16 III 1530 r. Świadczy, więc zwolnienie z opłat ,że zniszczeniu uległa znaczna część miejscowości i okres wolnizny potrzebny był na odbudowę siedlisk ludzkich oraz budynków gospodarczych. Właściciele miejscowości Radzanowscy postarali się więc o takie zwolnienie.

MRPS, t. IV/1, nr 5562.

 

 

Cytowany fragment pochodzi  z artykułu  Agnieszka Bartoszewicz  ,,Księga radziecka szreńska z lat 1525-1536.”

 

 

ul. Kozia ( Sienkiewicza)

W prezentowanym materiale Radzanów i okolica na starej fotografii cz. 13 na jednym ze zdjęć ukazana została  kobieta z dzieckiem na ul. Koziej. Dzięki Panu, Tadeuszowi Sokołowskiemu zostały ustalone dane uwiecznionych postaci. Kobieta ze zdjęcia to Józefa Kałwianiec z domu Rybacka ur. w r.1916 zm.2007, siostra Zofii Sokołowskiej z Wygody i Franciszka Rybackiego z Radzanowa. Chłopiec to Jerzy Baranowski  ur. 1933 , zm. 1996.

Zdjęcie zostało wykonane 1938 lub w 1939roku .

ulica Kozia

Pisanie historii okolicy ma jednak sens.

Wizyta Przybojewskich.

     Dzisiejszego dnia doszło do spotkania z potomkami Michała Przybojewskiego , pochowanego na Radzanowskim cmentarzu właściciela Gołuszyna, człowieka u którego częstym gościem bywał Henryk Sienkiewicz. Przypomnę ,że został on zamordowany 14 sierpnia 1920 roku w Całowni pod Sierpcem przez bolszewików z oddziału Gaja Chana .

W samo południe spotkaliśmy się przy odnowionym grobowcu rodzinnym . Ze strony Przybojewskich przybyli prawnukowie Pana Michała : Michał Przybojewski z Olsztyna, Jacek  Przybojewski z Bydgoszczy i Maria Przybojewska z Olsztyna. W kilkunasto minutowej rozmowie nie było możliwe wymieni wszystkich wiadomości o historii rodziny Przybojewski na terenie naszej parafii i okolicach .

wizyta

Grobowiec Mejerów – grobem powstańca styczniowego.

20140830_164604

 

Cmentarz w Radzanowie na Wygodzie to ciekawe miejsce gdzie można odkryć liczne relikty przeszłości czy wspaniałe dzieła sztuki kamieniarskiej, niejednokrotnie wzorowane na obiektach znajdujących się na warszawskich Powązkach. Szczególnie uwzględnić należy te należące do okolicznych ziemian: Przybojewskich z Gołuszyna, Gałczyńskich z Zieluminka, Abczyńskich z Sławęcina, Rościszewskich ze Stawiszyna. Jakiś czas temu przykuł moją uwagę jeden z pomników , wykonany z białego kamienia . Epitafium wyryte na nim dowodziło ,że osoba w nim pochowana brała czynny udział w powstaniu styczniowym. Człowiek ten nazywał się Edmund Majer i z inskrypcji wynika ,że przeżył 90 lat. Kim był ? Dlaczego jest tu pochowany?

Odpowiedz przyszła wraz z wertowaniem archiwaliów . Pochowany we wspomnianym  grobowcu Edmund Majer był właścicielem majątku Kobuszyn Trzaski , który to został włączony do parafii radzanowskiej po zlikwidowaniu parafii Zgliczyńskiej, a następnie w 1925 roku Kobuszyn i Trzaski znalazły się w parafii szreńskiej.

Oddając pamięć  tym którzy walczyli za ojczyznę pamiętać należy o tej rodzinnej mogile , gdzie miejsce spoczynku znalazł stary powstaniec.

20140830_164537

Początki okupacji niemieckiej w Radzanowie 1939r. Kronika parafii cz.29.

    Początki okupacji niemieckiej w Radzanowie 1939r. Kronika parafii cz.29.

     W kilka dni potem przyjechał do Radzanowa po raz pierwszy landrat, za czasów polskich starosta powiatowy. Wyraził życzenie zobaczenia się ze mną, spotkaliśmy się na cmentarzu przykościelnym. Powitanie było europejskie. Oprowadziłem ich po cmentarzu , byli w kościele, wyrazili swoje zadowolenie, chwaląc kościół  , zachowanie się  ich w kościele bez zarzutu. Po wyjściu z kościoła, przed pożegnaniem się, wyciął mi landrat mówkę, jak należy postępować! Służba Boża ma być sprawowana jak dawniej , księża jednakowoż do polityki się mieszać nie mogą. Prosiłem go o szkło do okien , obiecał ale to i wszystko. Później wziąłem szkło od dwóch miejscowych żydków, którzy trzęsąc się bojaźnie, oszklili cały kościół. Miejscowy blacharz naprawił dach na kościele i plebanii.

     Radzanów był w tym szczęśliwym położeniu, że mało  z początku odwiedzali nas Niemcy. Wkrótce zakwaterowało się wojsko , zajęto cześć plebanii oraz cześć podwórza plebańskiego. W dużej mierze byli to katolicy, przychodzili do kościoła na Mszę św. odmawiali różańce. Oberleutnant ( porucznikiem) nad tą częścią wojska  był Tiepl, pastor, mający dwie parafie w Prusach Wschodnich. Człowiek europejski , dobry , współczujący nam całkowicie. Był kilka razy u mnie na obiedzie, wyświadczył mi kilka przysług. Stale mieszkał w Szreńsku , ile razy był w Radzanowie, nie omieszkał wpaść na plebanie i zapytać jak się zachowują jego żołnierze. Plaga dla ludności naszej  byli tzw. verwalterzy ( przypis . po niemiecku  Verwalter – administrator)tj. zarządzający majątkiem, które skonfiskowali Niemcy na rzecz skarbu, jako kontrybucje. Największym z nich polakożercą był verwalter z Ratowa[…] . Obchodził się z ludźmi  wprost po bestialsku. Odebrałem ,ze  do mnie jest źle usposobiony, i jak mniemałem czeka tylko okazji, aby mi dokuczyć. [ cdn.]

Radzanów i okolica1920 r.

Dziś tj. 15 sierpnia br. mija 94 rocznica wielkiej bitwy warszawskiej , operacji militarnej wojny polsko – bolszewickiej z 1920 roku. Rzeka Wkra na północy w działaniach gen. Sikorskiego stanowiła ważny element w operacji. Wiele o tym napisano , pojawia się także wiele programów historyczno publicystycznych. Wszystkie na skalę ogólnopolską lub regionalną . A jak się sprawy miały w naszej Małej Ojczyźnie.

Radzanów i okolica w czasie I  wojny światowej doznały w wyniku walk dość dużych zniszczeń . Polityka okupanta niemieckiego powodowała także zubożenie miejscowej ludności . Mimo to swój wkład w odzyskanie niepodległości włożyli także ludzie z miejscowej komórki POW z Walentym Lossmanem na czele. Przez miejscowość i mosty na Wkrze w 1918 wycofywali się Niemcy do Prus Wschodnich. Wydawało się ,że przyszedł czas spokoju, odbudowy . Jednak nic z tego . Już na początku 1919 roku daleko od Mazowsza rozpoczynają się na wschodzie walki polsko – bolszewickie. Mimo początkowych sukcesów i wspaniałej wyprawie kijowskiej Rydza Śmigłego dochodzi do katastrofy militarnej. Polskie wojska wycofują się w nieładzie ze wschodnich rubieży . Naturalną i jedyną linią obrony dla Polski i Europy staje się linia rzeki Wisły. Lipiec i początek sierpnia 1920 r. nie jest krótko mówiąc pasmem sukcesów.

Z początkiem sierpnia bolszewicy pojawiają się na Północnym Mazowszu. Zajmują Przasnysz , Mławę , Szreński i oczywiście Radzanów . Tereny te aż po sam Płock i Włocławek zalewa II Korpus Kawalerii Gaj Chana z 4Armii Tuchaczewskiego.

W okolicy Radzanowa za bardzo nie było co zrabować i oddziały pomaszerowały dalej na Raciąż i  Sierpc  ku Płockowi. W miasteczku z biedoty powołano Komitet Rewolucyjny o jego składzie nic więcej nie wiadomo. Prawdopodobnie byli to wyrobnicy zatrudnieni w gospodarstwach otumanieni propagandą i alkoholem. O ich działalności trudno powiedzieć . W jednym z opracowań o 1920 roku pojawia się informacja o synu młynarza z Radzanowa , który miał przybyłych na rekwizycje do młyna bolszewików zabić i następnie konno udał się do miasteczka by rozgonić miejscowy REWKOM .Po tym wyczynie udał się w rejony Płońska gdzie przystąpił do polskiego oddziału kawalerii i miał wywalczyć w boju Virtuti Militari. Jednak znowu brak źródeł. Ksiądz proboszcz Zalewski nic nie wzmiankuje w tym temacie.

W okolicy wydarzenia przybierały czasem bardziej przerażający scenariusz. Właściciel majątku Gołuszyn , przyjaciel Henryka Sienkiewicza , który nota bene często u niego przebywał – Michał Przybojewski został siła zabrany z dworu i w okolicy Sierpca, w miejscowości Całownia 14 sierpnia 1920 r. brutalnie zamordowany wraz z pracownikiem starostwa sierpeckiego Kazimierzem Feczko. Po wycofaniu bolszewików ,zwłoki obydwu zostały sprowadzone do Radzanowa i podczas wielkiej uroczystości pochowane na cmentarzu parafialnym .

Radzanów. Grób rodziny Przybojewskich z Gołuszyna.

http://www.rowery.olsztyn.pl/wiki/miejsca/1920/mazowieckie/radzanow

 

Radzanów i okolica podczas kontrofensywy polskiej stały się miejscem panicznego odwrotu w kierunku Mławskim a następnie ku granicy z Prusami Wschodnimi. Od Raciąża ciągnęły tabory i oddziały bolszewickie . 17 sierpnia 1920 roku miejscowość i okolica były wolne od zarazy bolszewickiej.

W walkach z bolszewikami brali udział od samego początku zmobilizowani mieszkańcy Radzanowa i okolic. W albumach rodzinnych można znaleźć zdjęcia , a co niektórzy otrzymali odznaczenia bojowe. Chociaż na marginesie znana jest także lista z imienia i nazwiska tych , którzy uchylali się od służby wojskowej , za co zostali skazywani w późniejszym czasie na kary administracyjne.

Na marginesie o miejsce pochówku Przybojewskiego powinniśmy zadbać wszyscy, to właśnie u Pana Michała powstała spora część powieści Krzyżacy , to w jego majątku znajdowała się wyspa Juranda.

 

 

 

 

Judaika z radzanowskiej synagogi.

Radzanów_synagoga_wnętrze 1

 

W radzanowskiej synagodze pod tzw. Babińcem nad wejściem głównym znajduje się napis. Szukając kolejnych materiałów natknąłem się na tłumaczenie tego reliktu kultury judaistycznej.

,, W domu Bożym w rozmowie przed Tobą nabywam spokoju”

   tłum. Eleonora Bergman , Warszawa 25.11. 1988 r.

 

Trudno ocenić mi jednak czy dany cytat pochodzi z czasów budowy obiektu czy remontu wykonanego w latach 1983 – 86. Dlatego potrzebna jest analiza materiałów konserwatorskich gdyż bardzo niewiele fotografii związanych z Żydami z Radzanowa nad Wkrą przetrwało. Większości są to zdjęcia szkolne z dwudziestolecia międzywojennego przedstawiające dziatwę szkolną, katolicka i żydowską razem.

Notabene Synagoga podczas remontu zyskała piękny blask . Stała się jednym ze sztandarowych obiektów zabytkowych nie tylko Radzanowa ale całego Mazowsza.  Obecny jej stan budzi zadumę. Po wyprowadzeniu się z obiektu Biblioteki Publicznej , popada w coraz większa ruinę . To co zostało uratowane w ostatniej chwili , może przepaść bezpowrotnie. Czas działać by tak się nie stało.

Zabytków pełen Radzanów i okolica.

       

Radzanów_synagoga_wnętrze

 

 

 

 

 

  Czasami spotykamy się z przeświadczeniem ,ze w najbliższej okolicy nie ma ciekawych reliktów przeszłości. Widzimy je w Warszawie , Krakowie czy podczas zagranicznych wojaży . Nasza okolica zawiera jednak sporo ciekawych artefaktów . Postanowiłem więc stworzyć listę tych , które są  kluczowe, ale jeśli jakiegoś miejsca nie ująłem to proszę o dodanie poprzez komentarz.

Lista ciekawych miejsc:

1. Klasztor pobernardyński w Ratowie

2. Pozostałości zabudowy dworu i parku dworskiego w Ratowie.

3. Czworaki dworskie.

4. Radzanów kościół parafialny.

5. Synagoga.

6. Grodzisko zwane Zamkiem.

7. Kurhany nad Wkrą.

8. Młyn  na Siemiątkowskiego.

9. Cmentarz z grobowcami okolicznych ziemian.

10. Cmentarz żydowski.

11. Cmentarz wojenny na Krzyżówkach.

12. Wyspa Juranda.

13. Linia okopów z I wojny światowej na Grobelce.

14. Leśniczówka Bieżany Zabytkowe Dęby

15. Cmentarz ewangelików w Józefowie.

16. Wiatrak w Gradzanowie Zbęskim.

17. Kościół w Bońkowie Kościelnym.

18. Pałac w Zgliczynie Glinkach.

 Czy jeszcze jakieś miejsca dodamy ?!!!! Czekam na propozycje .

Radzanów w ,,Kurierze Warszawskim” 1915 r.

Wielka  Wojna w okolicach Radzanowa.

Wielka Wojna w rejonie Radzanowa pozostawiła liczne ślady. Od cmentarza wojennego na Krzyżówkach , po liczne artefakty , które nadal co jakiś czas oddaje ziemia . Zainteresowany tymi wydarzeniami z przełomu 1914/ 1915 roku pozyskuje w archiwach informacje o walkach jakie toczyły się w tym rejonie . W tym opisie przedstawiam news  prasowy  z Kuriera Warszawskiego wydawanego w Warszawie , która była  pod kontrolą zaborcy rosyjskiego .

 

,, Kurier Warszawski “, 1915, nr. 20 , s. 110.

Fragment  komunikatu urzędowego opublikowanego w Biuletynie wojennym P.A. T. ogłoszonego 18 stycznia 1915 r. w Piotrogrodzie przez Sztab Naczelny Rosyjski :

,,  ….   . Znaczne działania bojowe, które miały jednakże charakter walk odosobnionych , odbywały się pod wsią Konopki, gdzie ciężka altyrelja przeciwnika , ostrzeliwująca nasz w pozycje , była zmuszona do milczenia ogniem baterii naszych pod Radzanowem i Bieżuniem , przed którymi przeciwnik zajmuje ufortyfikowane przezeń pozycje , ……..”

Cmentarz w Radzanowie . Kronika parafii cz. 28.

    Cmentarz grzebalny .

     Początkowo, jak i w całej Polsce, grzebano zmarłych na cmentarzach przykościelnych . cmentarz ten był mały stosunkowo , bo i parafia radzanowska była niewielka, liczyła jak akta wizytacji dziekańskich wskazują cos ponad dwa tysiące. Akta wspominają , ze na tym cmentarzu są pochowane zwłoki śp. Ks. Franciszka Tyszki, kanonika pułtuskiego, grób jego zapewne był pod starym kościołem , blisko ołtarza wielkiego , co przy rozbiórce tego kościoła zbadać było można , a co zachowało się i w tradycji ustnej; nadto przy wielkich drzwiach starego kościoła, dzisiaj mniej więcej przez teren ten idzie ulica , pochowano zwłoki ks. Walentego Kosmowskiego , proboszcza radzanowskiego, jak akta opiewają , dziekana szreńskiego. Po przyłączeniu parafii Zgliczyn , cmentarz okazał się zbyt mały, wspólny dla dwóch parafii. Dzisiaj można odróżnić , gdzie był stary cmentarz  – drzewa wysokie i dość stare potwierdzają to. W 1835 roku zaczęto chować zmarłych . Gdy liczba parafian się zwiększyła , musiano powiększyć i cmentarz. Mała kwaterę dołączono od strony Radzanowa, poczynając od pierwszej furtki , później dołączono cmentarz tak zwany Na Wygodzie lub,, pod Drzazgą” , część cmentarza od strony Drzazgi. Za nim zaś dołączono kwaterę od strony Poświętnego , obsadzono świerkami. Powierzchnia cmentarza jest nierówna , w wielkim stopniu wydłużona, a wąska niezmiernie. Załam na środku cmentarza będący , powstał z tego , że dawniej kopano ziemie i wywożono drogi i groble przy Radzanowie. Tu tez , jak wspominają chowano zmarłych na cholerę. Cmentarz nasz jest bardzo ubogi i zaniedbany. W małej swej cząstce otoczony był otoczony parkanem , który przedstawiał sobą ruinę, nie było ulic, groby zarosłe badylami przedstawiały przykry widok. W ogóle parafianie nie troszczyli się o groby swoich zmarłych.        W 1931 roku wprowadziłem ulice, które pod moim kierunkiem wysadzono , świerkami sprowadzonymi z Mostowa . Z świerków tych niewiele się przyjęło , pozostała jednak piękna aleja świerkowa,  prowadząca na cmentarz   ,,pod Drzazgę”. Po więlokroć z ambony zachęcałem , aby opiekowano się grobami zmarłych  , zwłaszcza okres Dnia Zaduszanego nasunął ku temu myśli . Zaczęto kwiaty sadzić na grobach , stawiać pomniki,  w dniu 1-2 listopada wieńce spoczywają na grobach, świeczki tu i ówdzie rozjaśniają szare listopadowe popołudnie. Bolączka moja był brak ogrodzenia. Co myśleć o porządku na cmentarzu , skoro cmentarz nieoparkawany. Sprowadziłem olbrzymie zwoje drutu i drutem tym otoczyłem cmentarz. Ale nadeszła zima, kochani parafianie, słupki drewniane spalili na ogień, a cmentarz znów bez ogrodzenia. Wreszcie zainicjowałem budowę prawdziwego parkanu przycmentarnego z kamienia, wapna i cementu. Częściowo pozostał stary kamień z rozwalonego starego parkanu w dużej części musieli zwieść parafianie kamień potrzebny do budowy . W 1938 wyznaczono budowę parkanu . Murarzem był p. Jan Czarnecki z Stawiszyna Łazisk , on zgodził się względnie tanio , przybrawszy sobie do pomocy , pracę te wykonał. Kamieni z trudem wielkim starczyło na front cmentarza, os strony Poświętnego, – więcej wykonać nie można było, bo kochani parafianie nie chcieli wozić kamieni, a później zaskoczyła nas wojna. Szkoda wielka! Przy dobrych chęciach parafian można było cały cmentarz oparkanić, ale cóż parafianie chcieli , aby wszystko dobrze wyglądało , nie radzi jednakowoż dołożyć swojej pracy i funduszu, a chęci dobre proboszcza nie wystarczą. Już poprzednik mój ks. Zalewski nosił się z zamiarem okolenia cmentarza murem , wybudował trzy przęsła z cegły cementowej, nie widząc poparcia ze strony parafian, zaniechał tej myśli. Przęsła te rozebrano, gdyż parkan taki był kosztowny , a mało praktyczny. Po kilku latach już cegła cementowa pod wpływem opadów atmosferycznych zaczęła się kruszyć  do tego stopnia , że ten kawałek parkanu trzeba było rozebrać, zwłaszcza ,że nie komponowałby się z całością parkanu. Naprzeciwko wielkiej bramy , która dawniej była bliżej Radzanowa, zrobiono miejsce honorowe, gdzie spoczywają zwłoki księży proboszczów : Józefa Kosmowskiego i Mariana Molskiego i tam ma stanąć piękny pomnik – figura P. Jezusa dźwigającego krzyż. Statua ta również rzeźby Barańczyka została kupiona przed sama wojną sprowadzona i czeka na postawienie.